3. Facts um nýtsla

Nú skulu vit hyggja eitt sindur nærri at nøkrum facts um, hvussu okkara nýtsla ávirkar heim okkara. Nýtslan snýr seg bæði um tað, tú sjálv/ur keypir og brúkar í tínum gerandisdegi, men eisini um tær ídnaðarvørur og tilfar, sum tú fert at brúka í tínum arbeiði. Í hesari uppgávuni verða bæði tekstir, sjónbond og myndir, ið viðgera nýtsla.

Læraravegleiðing

3. Introskeið_FO.pdf

Fakta um forbruk í gerandisdegnum

Vit byrja við at hyggja at tí, sum liggur nær tínum egna lívi og gerandisdegi. Nú skalt tú læra eitt sindur um ymisku arbeiðsgongdirnar, sum eru partur av framleiðsluni av øllum tí, vit brúka í gerandisdegnum, og um tær neiligar ávirkanir, hetta kann hava. Longri niðri sært tú eitt dømi um ein framleiðsluvøra, sum næstan øll brúka, og hvussu arbeiðsgongdirnar eru knýttar at framleiðsluni og nýtsluni av tí.

 

 

Tíðarætlan: 50 min.

Lesing: 20 minuttir

Uppgáva: 30 minuttir

 

Matur, elektronikkur, bilar, klæði. Nýtslan av øllum økist støðugt, tí vit verða ríkari, og fleiri fólk búgva á jørðini.

Tað krevur tilfeingi at framleiða og flyta alt tað, vit keypa. Umhvørvisávirkanin frá einum ídnaðarvøru kann broytast nógv, men næstan allar ídnaðarvørur eru við til at tyngja jarðar tilfeingi og viðvirka til veðurlags- og lívfrøðiligt margfeldisneyðtøku. Nýtslan er tó ikki eins um allan heim. Her í Norðurlondum hava vit stóra nýtslu, og skuldu øll livað sum vit, høvdu vit tørvað umleið 4 jarðarkúlur fyri at hava nokk av tilfeingi. Okkara nýtsla hevur sostatt stórar avleiðingar fyri jørðina, sum vit liva á. Tí mugu vit broyta mátan, vit framleiða og nýta á.

Tað eru fleiri ting, vit kunnu gera fyri at minka um umhvørvisdálkingina:

  1. Minka nýtsluna: Fyrst og fremst mugu vit minka okkara nýtsla. Minni nýtsla merkir minni dálking. Hetta kann t.d. vera við at framleiða betri ídnaðarvørir, sum halda longur, og nýta tey í longri tíð, so tað ikki er neyðugt at framleiða nýggj produktir so ofta.

  2. Endurnýtsla og endurvinning: Ein annar háttur er at flyta okkum frá einum linjurættum búskaparskipan, har vit framleiða, oyðsla og tveita burtur, til eina ringrásarbúskap, har vit endurnýta ella endurvinna tilfeingi til nýggj ídnaðarvøra í staðin fyri at tveita burtur.

  3. Varandi orka: Vit mugu brúka minni fornleivdar orku (t.d. olju og kol) og í staðin brúka varandi orku (t.d. vatn-, vind- og sólorku). Soleiðis verður orkan, sum verður brúkt til viðgerð og flutning av ídnaðarvørur, minni skaðilig fyri veðurlagið.

  4. Minka útláting av umhvørvisskaðiligum evnum: Afturat hesum kunnu vit minka útlátið av evnum, sum skaða umhvørvið. Hetta kann t.d. gerast við at brúka færri kemisk evni í framleiðsluni ella við at skifta tey út við mildari evni, sum eru betri fyri náttúruna.

Tíverri vaksa trupulleikarnir. Okkara nýtsla av ráevnum økist, og tað sama ger m.a. útlátið av CO2 og missurin av náttúru og lívfrøðiligum margfeldi. Tó eru tað nøkur ljós punkt, sum vit skulu halda fast í og menna so skjótt sum gjørligt. Til dømis okkara møguleikar fyri endurnýtslu og nýtslu av varandi orku.

Øll norðurlond hava málsetningar um at minka útlátið av vakstrarhúsgassum, sum t.d. CO2. Hesi málini gerast alsamt meira framsøknisrík. Kritikarar siga tó, at tiltøkini enn ikki samsvara við málsetningarnar. Í eini størri heild hevur bæði ES, USA og Kina eisini málsetningar um at minka útlátið av vakstrarhúsgassum.

Øll norðurlond arbeiða eisini við ringrásarbúskapi í ymiskum muni. Tað verður mett, at norðurlond eru umleið 6% ringrásarbúskaparlig í løtuni (2023).

Tað eru eisini rák millum brúkarar, sum ganga í eina meira burðardyggari leið. Jú longri vit nýta tey tingini, vit longu hava, jú færri nýggj ting er neyðugt at framleiða. Dømi um hetta eru:

  1. Panta skipan: Í norðurlondum verður umleið 90% av okkara fløskum og dósum við panta skipan endurnýtt. Endurnýtslan av íløtum við panta skipan førir við sær eina stóra minking av vakstrarhúsgassum og dálking við plasti.

  2. Elbilar: Elbilar gerast alsamt meira vanligir á marknaðinum. Teir hava sínar avbjóðingar, m.a. við framleiðslu av battaríum, men teir minka útlátið av vakstrarhúsgassum og geva møguleika fyri, at battaríini kunnu endurnýtast/endurvinna.

  3. Matoyðsla: Nógv feløg hava stóran dent á at minka matoyðsluna. Jú minni mat vit oyðsla, jú minni tørvur er á matframleiðslu, og jú minni tyngja vit jørðina.

Fyri at skapa ein ídnaðarvøra

Ein ídnaðarvøra verður framleitt gjøgnum fleiri stig, sum hvørt sær kunnu skaða umhvørvið og nýta tilfeingi.

Fyrst skulu ráevnini útvegast. Tað kann vera við námsídnaði, skógareyðing ella øðrum háttum at vinna ráevni. Hetta kann oyðileggja náttúruna og dálka umhvørvið. Ráevnini verða síðani flutt til verksmiðjur, har tey verða viðgjørd. Framleiðslan krevur orku, og møguliga vatn, og kann útláta evni og burturkast, sum skaða umhvørvið.

Tá ið ídnaðarvøran er liðug, skal hon flytast og seljast. Flutningurin kann vera lang, um hon fer við skipum, lastbilum, tokum ella flogførum, sum kann hava stóra ávirkan á veðurlagið.

Samanumtikið er framleiðslan frá ráevnaútvinning til viðgerð, flutning og sølu ein trýst á umhvørvið. Tað verður útlátið vakstrarhúsgass, nýtt vatn og orka, skaðað á náttúran, og skapt burturkast. Fyri at minka um hesu skaðum er tørvur á endurnýtslu, endurvinning og umhvørvisvinarligari framleiðslu og flutning.

Dømi við einum vøru, vit brúka í gerandisdegnum

Ferðin frá bummullmarkini til tín yndis klædnahandil

Hevur tú bummullsklæði á tær beint nú? Kanska eina t-shirt? Hevur tú hugsað um, hvørja ferð tín t-shirt hevur gjørt, áðrenn hon kom í tínar hendur? Um ikki, so kanst tú læra meira um tað her:

Alt byrjar við bummullsrøktini. Eftir uppskotið skal bummullin flytast frá markini til framleiðslu. Her skal hon viðgerast, áðrenn hon kann spinnast til tráð, og stoffið síðani kann verða vovið og litað. Hvørtt einstakt stig í hesi tilgongd krevur nógva orku, arbeiðsmegi, pláss og ofta nýtslu av skaðiligum kemikaliium.

Tá ið stoffið er klárt, skal t-shirten seymaðast, og møgulig prent ella pynt skulu leggjast afturat. Tá t-shirten er liðug, verður hon pakkað og send til tín lokalu klædnahandil. Á vegnum hevur t-shirten ofta ferðast langar teinar kring heimin.

Henda ferð og viðgerðin, ið hon hevur verið ígjøgnum, hevur eina ávirkan á veðurlag og umhvørvi og brúkar nógvar ressursir. Tíbetur eru loysnir, sum kunnu minka um negativa ávirkanina, sum ein t-shirt hevur á okkara jørð:

 

Í staðin fyri at tveita t-shirten burtur, tá hon ikki er modern longur, kanst tú lata hana ella selja hana til endurnýtslu, so ein annar kann fáa gleði av henni. Hetta merkir, at vit hava tørv á at framleiða færri nýggjar t-shirts. Fyri at kunna endurnýta t-shirten, er tað týdningarmikið, at hon er av góðari góðsku, so hon kann halda til nógv brúk.

Um t-shirten er ov illa farin ella slitnað til endurnýtslu, kann hon verða flokkað til endurnýtslan. Her verða tilfarið brúkt til at framleiða nýggjar vørur. Í staðin fyri at nýta ressursir til at dyrka nýggja bummull, verður gomul bummull brúkt til at framleiða eitt nýtt produkt.

Tá vit framleiða t-shirts, kunnu vit brúka tilfar, sum er minni skaðiligt fyri umhvørvið. Dømi um slík tilfar eru økologisk bummull, bambus og endurnýtt ella endurnýtslast tekstil.

Framleiðarar kunnu broyta máta, teir framleiða t-shirts uppá, soleiðis at tað gerst meira umhvørvisvinarligt. Teir kunnu brúka reinari orkukeldur, nýta minni vatn og færri vandamikil kemisk evni. Hetta er betri fyri bæði umhvørvið og okkara heilsu, tá vit bera t-shirten.

Við at brúka tilfar, sum ikki kemur langvegis frá, og framleiða t-shirts lokalt, kunnu vit minka flutningin og dálkingina. Hetta hjálpir við at verja umhvørvið og minkar klimapåvirkanina.

Visti tú, at tú kanst fáa meira at vita um, hvussu tín t-shirt er framleidd, við at hyggja eftir møguligum almennum góðkenningarmerkjum á klæðunum, t.d. GOTS-merkið, Fair Trade-merkið, Oeko-tex® STANDARD 100-merkið, umframt Svana-merkið og EU-Blóman?

Um tú vilt vita meira um ferðina hjá t-shirtini og avleiðingarnar av henni, kanst tú síggja sjónbandið her:

Fakta um nýtsla í byggivinnuni

Nú hevur tú lært um nýtsla hjá einstaklingum, og hvussu tað ávirkar okkara heim. Nú skalt tú lesa um, hvussu byggivinnan eisini hevur stóra ávirkan á samlaða nýtslu heimsins, og tú skalt læra um, hvussu vit innan byggivinnuna eisini hava møguleikar at avmarka tær skaðiligu ávirkanirnar.

Byggivinnan spælir ein avgerandi leiklut í okkara samfelag, tí hon skapar bygningar, vegir og undirstøðukervi, sum vit øll eru bundin at í gerandisdegnum. Men byggivinnan er eisini ein týðandi negativur faktorur, tá tað kemur til nýtsla av tilfeingi og ávirkan á umhvørvið.

Tilfar sum betong, stál, træ og isolering verður tikið úr náttúruni og framleitt á verksmiðjum, og hetta krevur stórar mongdir av tilfeingi og orku. Flutningurin av hesum tilfari til byggiplássið og sjálv byggiarbeiðsgongdin førir eisini útlát við sær av vandamiklum evnum og CO2. Somuleiðis er burturkast frá byggivinnuni ein stór avbjóðing, tí tað skapar stórar nøgdir av byggiburturkasti og hevur neiliga ávirkan á umhvørvið.

Byggivinnan er tí ein týðandi byrða fyri okkara jørð. Tí eru tú, tínir starvsfelagar og tínir framtíðar arbeiðsfelagar ein týðandi partur, bæði fyri okkara samfelag sum tað er nú, og fyri at lyfta og loysa nakrar av okkara størstu avbjóðingum á leiðini móti einari burðardyggari verð. Tí tað eru øki, har vit kunnu seta inn og gera stóran mun í byggivinnuni.

Fyri at minka um trupulleikarnar, sum eru knýttir at byggivinnuni, eru fleiri loysnir:

  1. Haldføri og orkuvinarligheit: Ein av teimum mest virkandi háttunum er at byggja meira orkuvinarligar, tilfeingisvinarligar og haldførar bygningar. Jú longri ein bygningur heldur, jú færri nýggjar bygningar hava vit tørv á. Og jú minni orku bygningurin nýtir, jú minni orku hava vit tørv á at framleiða.

  2. Endurnýtsla og endurvinna: Við at endurnýta byggitilfar kunnu vit minka um framleiðsluna av nýggjum byggitilfari, og við at endurvinna byggitilfari kunnu vit minka ávirkanina frá framleiðslu av øðrum tilfari.

  3. Minni flutningur: Við at minka flutningsteinin fyri tilfarið og nýta staðbundin tilfeingi, kunnu vit eisini minka CO2-útlátið munandi. Hetta er gott fyri veðurlagið.

 

Tíverri stendur byggivinnan enn yvir fyri týðandi avbjóðingum. Tilfeingisnýtslan er framvegis høg, og CO2-útlátið frá byggivinnuni hevur eina týðandi ávirkan á veðurlagsbroytingarnar.

Tó er tað vaksandi tilvit um tørvin á burðardygd í byggivinnuni. Byggiforskrifturnar í norðurlondum verða alsamt strangari við atliti til burðardygd. Tað eru eisini átøk, sum fremja endurnýtslu av tilfari í byggivinnuni.

Hetta byrjar m.a. við, at tú og tínir floksfelagar verða útbúgvin í at arbeiða við endurnýtslu í byggivinnuni, og kunnu taka hesa vitan við tykkum, tá ið tit fara at vera ein partur av eina vinnu, har burðardygg bygging verður alsamt meira eftirspurdur.

Norðurlond hava sett sær mál um at minka CO2-útlátið frá byggivinnuni. Til dømis hava Danmark, Finnland, Ísland og Svøríki avgjørt, at útlátið av vakstrarhúsgassum skal vera lægri við nýbygging. Harumframt eru góðar orsøkir settar í verk  til at fremja grønar byggimeginreglur, m.a. stuðulsskipanir, sum veita fíggjarligan stuðul til burðardygg byggiverkætlanir.

Brúkarar hava ein týdningarmiklan leiklut í at fremja burðardygd í byggivinnuni. Tað er vaksandi áhugi fyri orkuvinarligum og umhvørvisvinarligum húsum og bygningum. Nógvir forbrúkarar eftirspyrja grønar váttanir, sum vátta burðardygdina hjá einum bygningi. Eitt dømi um hetta er norðurlendska umhvørvismerkið Svanamerkið, og talið av svanamerktum bygningum varð tvífaldað í tíðarskeiðinum 2020-2022.

Harumframt er vaksandi eftirspurningur eftir endurnýtslutilfari í bústaðarinnrætting og byggiverkætlanum.

Dømi við einum produkti, vit brúka í byggivinnuni

Frá mold til múr – ferðin hjá múrsteininum frá ráevni til liðugt produkt

Når vi går ind i en murstensbygning, er det sjældent, at vi tænker over den omfattende rejse, som hver enkelt mursten har været på, inden den blev en del af et byggeri. En rejse som begynder i mudder og store lergrave, hvor naturen må vige for gravkøer, lastbiler og mennesker. Her bliver enorme mængder jord og energi brugt for at skaffe de nødvendige råmaterialer, som senere skal blive til mursten.

Tá vit ganga inn í ein bygning, sum er bygdur við múrsteinum, hugsa vit sjáldan um ta stóru ferð, sum hvør einstakur múrsteinn hevur verið á, áðrenn hann gjørdist ein partur av byggjarínum. Ferðin byrjar í mold og stórum leirgrøvum, har náttúran má víkja fyri gravmaskinum, lastbilum og menniskjum. Her verða stórar mongdir av jørð og orku nýttar fyri at fáa tey neyðugu ráevnini, sum seinni skulu gerast til múrsteinar.

Ráevnini skulu síðan flytast til framleiðsluna. Her verða tey formað og bakað við sera høgum hitastigum, sum krevur nógva orku. Tá múrsteinarnir eru lidnir, skulu teir aftur flytast til byggiplássið við tungum flutningsførum, sum onkuntíð koyra langar teinar.

Múrsteinin hevur nú verið ígjøgnum tær fýra fyrstu fasurnar í síni lívssyklu:

  1. Útvinning úr eini ráevnagrevju
  2. Flutningur til framleiðslu
  3. Framleiðsla
  4. Flutningur til byggipláss.

Hvør partur av hesi ferð ávirkar umhvørvið, veðurlagið og nýtsluna av ressursum.

Fyri at flyta okkum ímóti meira burðardyggum múrsteinabyggjaríum eru ymsar loysnir, vit kunnu arbeiða við. Latið okkum stutt hyggja at nøkrum av teimum:

Ein av teimum bestu og mest eyðsýndum háttunum at minka um umhvørvisdálkingina er at framleiða færri múrsteinar. Hetta kunnu vit gera við at endurnýta teir múrsteinar, vit longu hava, í nýggjum byggiverkætlanum. Múrsteinar eru sera haldførir og hava eina langa livitíð, um vit fara væl um teir.

Í staðin fyri at oyðileggja gamlar bygningar og bróta múrsteinarnar niður, kunnu vit nýta mildari niðurbrótingarháttir. Hetta økir møguleikan fyri, at vit kunnu endurnýta múrsteinarnar, heldur enn at teir verða oyðilagdir.

Onkuntíð er tað ikki møguligt at endurnýta múrsteinarnar í nýggjum byggiverkætlanum. Hetta kann t.d. koma av vandamiklum kemikalium ella tí, at múrsteinarnir eru bundnir við sterkari mørtli. Í slíkum førum kunnu múrsteinarnir broytast til grót og verða endurvunni sum fyllitilfar undir vegum ella til at styrkja onnur byggitilfar. Endurvinna minkar ikki um framleiðsluna av múrsteinum, men múrsteinarnir kunnu avloysa nýtsluna av øðrum tilfari.

Vit kunnu brúka onnur byggitilfar, sum krevja færri tilfeingi og eru mildari fyri umhvørvið. Hetta kann vera komposittilfar, træ ella múrsteinar, sum eru gjørdir av endurnýttum tilfari. Slík tilfar hjálpa við at minka um dálking og orkunýtslu í byggivinnuni og fremja burðardyggari byggingarháttir.

Framleiðarar av múrsteinum kunnu spara orku við at minka nýtsluna av orku í framleiðsluni. Teir kunnu eisini brúka varandi orku, sum t.d. vind- ella sólorku, og minka nýtsluna av vandamiklum kemikalium. Hetta er gott fyri bæði veðurlagið og umhvørvið.

Við at framleiða múrsteinar nærri byggiplássunum kunnu vit minka um flutningsteinin. Hetta avmarkar CO2-útlátið og minkar dálkingina. Samstundis skapar tað styttri veitingarkervi og minkar umhvørvisávirkanina frá byggiverkætlanum.

Sí her, hvussu ein múrsteinur verður framleiddur:

Uppgáva um veðurlag, umhvørvi og tilfeingi (30 min.)

Í hesi uppgávu skalt tú seta minst tveir spurningar um veðurlag, umhvørvi ella tilfeingi, sum tín sessnábúgvi skal svara. Annar spurningurin skal kunna svarast út frá tekstinum á síðuni, tú júst hevur lisið. Hin spurningin kanst tú sjálv/ur velja, hvat skal snúgva seg um. Tú hevur ikki tørv á at vita svarið sjálv/ur.

Spurningar og svar skulu skrivast niður.

Tú mást gjarna flyta spurningarnar til Word, so tað er lættari at skriva tíni svar til hvønn spurning.

  1. Formulera ein spurning um veðurlag, umhvørvi ella tilfeingi, sum kann svarast við at lesa tekstin (5 min.)

  2. Formulera ein spurning um veðurlag, umhvørvi ella tilfeingi, sum tú sjálv/ur vilt hava svar uppá (5 min.)

  3. Být spurningarnar við ein floksfelaga, og svarið spurningunum (10 min.)

  4. Leggið fram spurningar og svar fyri flokkin (10 min.)